Eylem çekimlerinin anlatmaya çalıştığı zaman dilimi açısından en kapsamlı olanı geniş zamandır. Diğer zamanların aksine eylemlere zaman sınırlaması getirmezler. İşin her zaman yapılabileceği kavramını yansıtırlar. Böylece “Ne zaman?” sorusu yöneltildiğinde “Her zaman, daima.” yanıtları alınır. 

Örnekler: 
Kuşlar ötünce içimi bir sevinç kaplar. (Ne zaman? > Her zaman.) 
Kışın kar yağdığında kardan adam yaparız. (Ne zaman? > Her zaman.) 
Kitap okumayı severim. (Ne zaman? > Her zaman.) 
Seher vakti kuşlar cıvıldaşır. (Ne zaman? > Her zaman.) 
Akşamları buraya gelir misin? (Ne zaman? > Her zaman.) 
Analar yavrularını ömür boyu korur. (Ne zaman? > Her zaman.) 
Ağaçlar kışın adeta ölür, ilkbaharla tekrar dirilirler. (Ne zaman? > Her zaman.) 

Bazı durumlarda ise cümlenin gelişine, konuya, anlatıma göre, “o zaman, o anda, geldiğinde, eskiden… vb.” yanıtlar bekler. 

Örnek: 
“İki arkadaş ormana gider. Orada ağaç keser, kuş avlarlar. Akşam olduğunda yollarını kaybeden şaşkınlar, bir mağaraya girerler. Ama o mağarada bir ayı yaşamaktadır. Bunu gören tabansızlar arkalarına bakmadan kaçar. Gece karanlığında o hızla koşmaya başlarlar.“

Görüldüğü gibi bu parçadaki geniş zaman ekleri geçmiş zaman kavramı yansıtmaktadır. Tek düzelikten kurtulup anlatıma canlılık kazandırmak amacıyla bu yol seçilmiştir. “Ne zaman?” sorusunu yönelttiğimizde alınan yanıtlara dikkat ediniz. 

Geniş zaman ekleri: 

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi eylemlerimize geniş zaman kavramı kazandıran ekler şunlardır: -r, -ar, (-er) -ır (-ir, -ur, -ür) 

Ünlü uyumları gereği değişimleri dikkate almazsak karşımıza, ortak ses “r” olmak üzere üç kullanım şekli çıkıyor: -r, -ar, -ır 

İşte tüm sorun burada başlıyor. Ne zaman “-r” ne zaman “-ar” ne zaman “-ır”? 

Diğer zaman eklerinin tekliği ve düzenliliği göz önüne alınırsa geniş zaman eklerinin biraz sorunlu olduğu ortadadır. Buna rağmen dilimizin güzel kuralları bunu çözmüştür. Anadil gelişimi ve yetisi sonucu yetişkinlerde doğaçlama düzgün kullanılmasına rağmen bazı karışıklıkların kendini gösterdiği de kesindir. Özellikle çocuk dilinde; dil kullanımı yetisini tam kazanamamış olmaları nedeniyle bu eklerin karıştırılması kaçınılmaz olmakta, hatta o yıllara özgü, sevimli ve kulağa hoş gelen ilginç söylemlerin ortaya çıktığı görülmektedir. “Anne ben gelerim. Baba bunu bana verer misin?” gibi. 

İlk bakışta karışık gibi görünen bu olayın aşağıdaki kurallar gereğince aydınlanacağı kesindir. 

I) -r ekinin kullanımı: 

Sonu ünlü ile biten eylemlere “-r” eki gelir. 
Örnekler: ağla-r, oku-r, söyle-r, oyna-r, dinle-r, iste-r, kokla-r, inle-r, fırla-r… vb.

II ) -ar (-er) ekinin kullanımı: 

Tek heceli tüm eylemler -ar (-er) ekiyle çekimlenmektedir. (Dikkat: III. Bölümde kural dışı olarak verilecek 12 eylem hariç.) 
Örnekler: kur-ar, yaz-ar, çiz-er, gez-er, aç-ar, kalk-ar, bit-er, sil-er, düş-er, um-ar, çal-ar, kork-ar, sev-er, koş-ar, an-ar, it-er, uç-ar, gir-er, serp-er, art-ar… 

III ) -ır (-ir, -ur, -ür) ekinin kullanımı:

Bunları iki başlık altında toplamak gerekiyor. 

1) Birinci ve ikinci grup dışındaki tüm eylemler (çatı ekleri alanlar dahil) -ır (-ir, -ur, -ür) ekiyle çekimlenmektedir. 
Örnekler: göster-ir, düşün-ür, sevin-ir, birik-ir, anlat-ır, uçuş-ur, dertleş-ir, fışkır-ır, söylen-ir, bildir-ir, bırak-ır, inan-ır, güzelleş-ir, olgunlaş-ır… vb.

2) Tek heceli eylemlerden sadece aşağıda verilen 12’si her zaman -ır (-ir, -ur, -ür) ekleriyle çekimlenir. 
Almak / olmak / ölmek / bilmek / bulmak / gelmek / kalmak / vermek / varmak / vurmak / görmek / durmak 

Al-ır, ol-ur, öl-ür, bil-ir, bul-ur, gel-ir, kal-ır, ver-ir, var-ır, vur-ur, gör-ür, dur-ur 

Dilimiz kurallarının matematiksel işlemesi ve kural dışı uygulamalara fırsat vermemesi en büyük gurur kaynağımızdır. Bu tutarlılık içinde sadece 12 eylemin -ki belirlenmiş olması da tutarlılıktır- kendince bir kural gerektirmiş olması tutarsızlık olarak değerlendirilmemelidir. 

Ayrıca unutulmaması gereken bir özellik daha:

Çok az sayıdaki bazı tek heceli eylemlerin geniş zaman çekimi sırasında, eylem kökü ile geniş zaman eki arasına “- n” edilgenlik ekinin girdiği görülür. Geniş zaman eki ise 12 kural dışı eylemdeki gibi –ır ekidir.

“de-n-ir, ye-n-ir, ko-n-ur” gibi.

Tahsin MELAN