m, p, r, s Ünsüzleri İle Yapılan Pekiştirmeler
PH | Al. PH | PH | Al.PH | PH | Al.PH | PH | Al. PH |
gepgece | kapkatı | /kas | kopkoyu | /kos | yapyapışık | ||
gepgenç | kepkel | köpkör | /köm | yapyassı | /yam | ||
gepgeniş | kıpkırmızı | köpkötü | /kös | yapyaş | /yam | ||
gepgergin | kıpkısa | köpkötürüm | /kös | yepyeni | /yes | ||
gepgevrek | kıpkısacık | kupkuru | yepyeşil | /yem | |||
göpgök | /göm | kıpkısık | küpküçük | /küs | yıpyırtık | /yıs | |
güp(e) gündüz | kıpkıvrak | /kıs | küpkütük | /küs | yopyoğun | /yos | |
güpgür | kıpkızıl | yapyakın | yupyumru | /yus | |||
güpgüzel | kipkirli | yapyalın(cak) | yupyumuşak | /yus | |||
kapkalın | kopkoca | /kos | yap(a)yalnız | yupyuvarlak | /yus | ||
kapkara | kopkocaman | /kos | yapyamalak | /yas | yüpyüce | /yüs | |
kapkaranlık | kopkolay | yapyanlış | |||||
Toplam | 70 örnek |
Damak ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunmayan sıfatlar için kullanılan asıl pekiştirme heceleri şunlardır: gep-, göp-, güp-, kap-, kep-, kıp-, kip-, kop-, köp-, kup-, küp-, yap-, yep-, yıp-, yop-, yup-, yüp-. Damak ünsüzüyle başlayan sıfatlar için kullanılan ve m, s ünsüzleriyle kurulan alternatif pekiştirme hecesi örnekleri ise şunlardır: göm-, köm-, yam-, yem-; yes-, kas-, kıs-, kos-, kös-, küs-, yas-, yıs-, yos-, yus-, yüs-.
Damak ünsüzüyle başlayan sıfatlar için kullanılan ve m, s ünsüzleriyle kurulan alternatif pekiştirme hecesi örneklerinde dikkat çekici durum şudur: İçerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunan kelimelerin alternatif pekiştirme hecesi m ünsüzü ile bulunmayanların ise s ünsüzü ile yapılabilmektedir. Ancak yine belirtmek gerekir ki Türkçede bütün bu hecelerle başlayan kelimelerin bulunmaması en önemli özellik olarak dikkat çekiyor.
- 1.1 Diş ünsüzüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi asli olarak p ünsüzü ile yapılır.
- 1.1.1. Ancak diş ünsüzüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi p ünsüzüyle yapılır. Bazı kelimeler için asıl pekiştirme hecesinin yanı sıra m ve s ünsüzü ile kurulan alternatif pekiştirme hecesi de kullanılabilir. İçerisinde s, ş, z ünsüzü bulunan bazı kelimelerde m ünsüzü ile, içerisinde s, ş, z ünsüzü bulunmayan bazı kelimelerde ise s ünsüzü ile alternatif pekiştirme hecesi kullanılabilir: (Bu tablodaki dik, tek kelimelerinin içinde s, ş, z ünsüzü bulunmadığı hâlde pekiştirme hecesi m ünsüzüyle de yapılabilmektedir: dimdik, temtek. Bu iki kelimenin -yukarıdaki bombok örneğinde olduğu gibi- tek heceli olması ve k ünsüzü ile bitmesi dikkat çekmektedir.)
PH | Al. PH | PH | Al. PH | PH | Al. PH | PH | Al.PH |
capcanlı | dapdazlak | sapsade | sopsoluk | ||||
capcavlak | /cas | depderin | sapsağ | söpsökük | |||
cıpcıbıl | /cıs | dıpdızlak | sapsağlam | supsulu | |||
cıpcıbıldak | /cıs | dipdik | /dim | sapsarı | şipşirin | ||
cıpcılız | dipdinç | sepserin | taptamam | /tas | |||
cıpcılk | /cıs | dipdiri | sepsert | taptatlı | |||
cıpcıvık | /cıs | dopdoğru | dos/ | sepseyrek | taptaze | ||
çapçabuk | /ças | dopdolu | sıpsıcacık | /sım | teptek | /tem | |
çepçevre | dopdonuk | sıpsıcak | /sım | teptemiz | |||
çipçiğ | dupdurgun | sıpsıkı | /sım | teptekerlek | /tes | ||
çipçirkin | dupduru | sıpsıska | tıptıkız | /tım | |||
çipçizik | düpdüz | /düm | sipsilik | toptozlu | |||
çüpçürük | düpdüzgün | sipsivri | tupturuncu | ||||
dapdağınık | /das | düpdüzenli | sipsiyah | /sim | tuptuzlu | ||
dapdar | /das | raprahat | sopsoğuk | zapzayıf | |||
dapdaracık | /das | ||||||
Toplam | 83 örnek |
Diş ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunmayan sıfatlar için kullanılan asıl pekiştirme hecesi p ünsüzüyle yapılır ve örnekleri şunlardır: cap-, cıp-, çap-, çep-, çip-, çüp-, dap-, dep-, dıp-, dip-, dop-, dup-,
düp-, rap-, sap-, sep-, sıp-, sip-, sop-, söp-, sup-, şip-, tap-, tep-, tıp-, top-, tup-, zap-. Diş ünsüzüyle başlayan sıfatlar için kullanılan alternatif pekiştirme hecesi m, s ünsüzleriyle de yapılabilir, örnekleri şunlardır: dim-, düm-, sım-, sim-, tem-, tım-; cas-, cıs-, ças-, çıs-, das-, dos-, tas-, tes-.
Diş ünsüzüyle başlayan sıfatlar için kullanılan ve m, s ünsüzleriyle kurulan alternatif pekiştirme hecesi örneklerinde dikkat çekici durum şudur: İçerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunan kelimelerin alternatif pekiştirme hecesi m ünsüzü ile bulunmayanların ise s ünsüzü ile yapılabilmektedir. Ancak yine belirtmek gerekir ki Türkçede bütün bu hecelerle başlayan kelimelerin de bulunmaması en önemli özellik olarak dikkat çekiyor.
- Diş ünsüzüyle başlayan bazı kelimelerin pekiştirme hecesi konusundaki durumu ise şöyledir:
PH | Al. PH | Al. PH | PH | Al. PH | Al. PH |
çapçabuk | /ças | /çar | çırçıplak | /çıs | /çırıl |
tortop | /tos | sırsıklam | /sırıl | ||
tortoparlak | /tos | ||||
teptemiz | /ter |
Not: çırılçıplak ve sırılsıklam örneklerinde pekiştirme hecesi /ıl/ ile genişletilmiştir. Bu örnekler yansımalı kelimelerdeki fırıl, şırıl, zırıl vb. örnekleri çağrıştırıyor. Söz konusu örneklerin ve özellikle r’li örneklerin sonradan ve örnekseme yoluyla bu sistemin içine girdiği söylenebilir.
Yukarıdaki tablolardan çıkan sonuçlara göre dört ünsüzün asli pekiştirme hecesi kurma sayılarına bakalım:
p | 140 (ünlü ile başlayan kelimeler 30 + ünsüz ile başlayan kelimeler 110) |
s | 12 |
m | 8 |
r | 3 |
Yukarıdaki tablodan elde ettiğimiz diğer sonuçlar ise şöyledir:
- Sistem içerisinde aslî hece kuran en etkin pekiştirme ünsüzü p’dir.
- Dudak ünsüzü ile başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi -alternatifsiz olarak- m ve s ünsüzleriyle
- Dudak ünsüzü ile başlayan kelimelerin dışında m ve s ünsüzleriyle kurulan alternatif heceler aslî olarak kurdukları hecelere örnekseme yoluyla yapılmış
3. Pekiştirme Hecesi
Pekiştirme hecesi yukarıda da belirtildiği gibi kelimenin ünlü ile veya dudak, damak, diş ünsüzü ile başlamış olması durumuna göre kurulur. Bu başlık altında söz konusu sistem içerisinde kaç hece türünün kullanıldığını belirterek bu heceleri gruplandırmak istedik.
- 3.1. Ünlüyle başlayan kelimeler için 6 pekiştirme hecesi kullanılır:
p | ap-, ep-, ıp-, ip-, up-, üp-. (6 hece) |
- 3.2. Ünsüzle başlayan kelimeler için kullanılan pekiştirme hecesinin dört ünsüze göre dağılımı ise şöyledir:
p | cap-, cıp-, çap-, çep-, çıp-, çip-, çüp-, dap-, dep-, dıp-, dip-, dop-, dup-,
düp-, gep-, göp-, güp-, kap-, kep-, kıp-, kip-, kop-, köp-, kup-, küp-, rap-, sap-, sep-, sıp-, sip-, sop-, söp-, sup-, şip-, tap-, tep-, tıp-, top-, tup-, yap-, yep-, yıp-, yop-, yup-, yüp-, zap-. (45 hece) |
s | bas-, bes-, bos-, bus-, büs-, cas-, cıs-, ças-, çıs-, das-, des-, dos-, kas-,
kıs-, kos-, kös-, küs-, mas-, mos-, pes-, tas-, tes-, tos-, yas-, yes-, yıs-, yos-, yus-, yüs-. (29 hece) |
m | bam-, bem-, bom-, bum-, cım-, çim-, dam-, dım-, dim-, düm-, göm-,
köm-, pim-, sım-, sim-, tem-, tım-, yam-, yem-. (18 hece) |
r | çar-, çır-, sır-, ter-, tor-. (5 hece) |
6+45+29+18+5 = 103 hece |