m, p, r, s ÜNSÜZLERİYLE YAPILAN PEKİŞTİRME VE KURALLARI ÜZERİNE 

Giriş

Dil belirli kurallar çerçevesinde işler, bu kurallar çerçevesinde gelişir ve kendini yenileyerek yoluna devam eder. Bir taraftan dilin kullandığı bazı  şekiller değişir, diğer taraftan dil ihtiyaç duyduğu yeni kavramları veya anlam inceliklerini karşılamak için kendi doğal akışı içerisinde ses ve şekil bakımından yeni yapıları kullanır. Bu nedenle dilde kullanılan yapılar hep belli bir mantığa veya kurala göre işler. Her yapının ayrı bir anlam kuralı, anlam karşılığı veya sonucu vardır. Yani dilin dayandığı fonetik ve morfolojik kurallar semantik ile uyumlu bir şekilde işler, gelişir, değişir.

İşte bundan hareketle dil bilgisi terimi olarak pekiştirmenin geniş bir kapsamı vardır; aynı zamanda pekiştirmeyi kuran fonetik veya morfolojik birimlerin ve bunların kurallarının geniş bir çerçeve oluşturduğu da bir gerçektir.

Örnek olarak Türkçede bir nesnenin benzerlerinden daha güzel olduğunu anlatmak için çok güzel, çok çok güzel, pek güzel gibi pekiştirme veya üstünlük derecesi ifade eden yapılar kullanabiliriz. Bunların kullanılış  yerleri farklı olduğundan tercihimiz, anlatmak istediğimiz kavram  veya  konu doğrultusunda her zaman değişebilir. Mesela çok düzgün ve en düzgün şeklindeki yapıların hem dilde farklı kullanım yeri olduğu hem de bizde farklı çağrışımlar uyandırdığı bir gerçektir.

Bu makalede ele alınacak konu ise sıfatların özel bir kullanılışı ile ilgilidir. Söz konusu etmek istediğimiz yapı Türkçe sıfatların başına pekiştirme anlamı sağlayan yapıda kelimeler kurmak amacıyla m, p, r, s ünsüzleriyle yapılan hecenin kelime başına getirilmesi ile oluşturulan güzel- güpgüzel, kızıl- kıpkızıl, katı- kaskatı, sıcak- sımsıcak, çabuk- çarçabuk, sıkı- sımsıkı vb. örnekler ile bu yapıyı kuran pekiştirme hecesinin kurallarının ne olduğu konusu ile ilgilidir. Yani dil m, p, r, s ünsüzleriyle kurduğu pekiştirme hecesi için neden bu dört ünsüzü seçmiştir, hangi durumlarda ve çevre şartlarında bu ünsüzlerden hangisi kullanılır veya pekiştirme hecesi hangi kurallara göre yapılır? Konu ile daha önce Ağakay (1964), Gökşen (1964), Hatiboğlu (1973), Dizdaroğlu (1973), Demirezen (1978), Demircan (1989), Taneri (1990), Wedel (1999), Özçelik (2006), Abbasi-Moradkhani (2013) ilgilenmiş ve kaynakçada belirtilen yayınları yapmışlardır.

Bu makalede pekiştirme hecesinin yapılış kurallarının ne olduğu, pekiştirmeyi kuran m, p, r, s ünsüzlerinin önceliği, her ünsüzün örnekleri bakımından sınırlılığı ile pekiştirme hecesinin önceliklerinin ne olduğu üzerinde durulacaktır. Ayrıca Türkçede söz konusu yapı yoluyla kurulup kullanılan örnekleri birkaç başlık altında özetlemenin mümkün olup olmadığına bakmaya çalışacağız. Yani pekiştirme hecesi kurmak için m, p, r, s ünsüzlerinin tercih edilme gerekçeleri ve dört ünsüzün hangi çevre şartlarında birbirine tercih edildikleri, bu tercihin önceliklerinin ne olduğu konusuna cevap aramaya çalışacağız. Dil bilgisi derslerinde bu konuyu ne şekilde sunup konunun hangi yönlerine dikkat çekmek gerektiği de ayrı bir konudur.

Yukarıdaki soruların cevabı için konu ile ilgili kelimeleri, başında ünlü bulunması ve başındaki ünsüzlere göre maddeler hâlinde sınıflandırıp ortaya çıkan pekiştirme hecelerinin kuruluşu hakkındaki kurallarla ilgili açıklamalar yapacağız.

1.  Ünlü ile Başlayan Kelimelerin Pekiştirme Hecesi

Ünlüyle başlayan kelimelerin başındaki ünlü alınıp arkasına p ünsüzü getirilir ve oluşturulan pekiştirme hecesi (PH), kelimenin başına eklenir. Ünlüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi kısaca şu şekilde gösterilebilir:

°p. Bu kural kesin olup konuyla ilgili olarak tespit edebildiğimiz örnekleri şunlardır:

Tabloda da görüldüğü gibi ünlü ile başlayan sıfatların ön ek getirilerek pekiştirilmesinde kullanılan heceler şunlardır: ap, ep, ıp, ip, up.

2.  Ünsüzle Başlayan Kelimelerin Pekiştirme Hecesi

Ünsüz ile başlayan kelimenin başındaki ünsüz, hemen sonrasındaki ünlüyle birlikte alınır ve arkasına m, p, r, s ünsüzlerinden biri getirilerek oluşturulan pekiştirme hecesi, kelimenin başına eklenir.

Ünsüzle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi kurulurken dört ünsüzden (m, p, r, s) hangisinin kullanılması gerektiği konusunda her ünsüz için belirli ve tek kuralın tespit edilemeyeceği anlaşılıyor. Çünkü aynı ünsüzle başlayan kelimeye bazen dört ünsüzden ikisi, bazen üçü getirilerek pekiştirme hecesi yapılabilmektedir: dopdolu, dümdüz, dosdoğru gibi. Bazen de aynı kelimenin pekiştirme hecesi farklı ünsüzle yapılabilir: dopdoğru/dosdoğru, dapdar/ dasdar, kapkatı/kaskatı gibi. Bu durum, kuralların iç içe girmiş olduğunu gösteriyor.

Konuyu biraz daha açalım: Pekiştirme hecesi kuran ünsüzlerin oluşum noktalarına göre bir tespit yapmak da mümkün görünmüyor. Çünkü iki ünsüzün elenmesi mümkün değildir. Ünsüzlerden p, m dudak; r, s ise diş ünsüzüdür. Ayrıca bazı durumlarda m-s, p-s veya s-r ünsüzleri birbirinin yerine kullanıldığından kuralların iç içe girdiği anlaşılmaktadır.

Ünlü ile başlayan kelimelerde pekiştirme hecesinin yapılışı, kelimenin ünlü ile başlamış olma esprisine dayanmaktadır. O hâlde pekiştirme hecesinin yapılışında pekiştirilen kelimenin şu fonetik özelliklerinin etkili olduğu söylenebilir:

• Kelimenin ünlü ile başlaması.
• Kelime başı ünsüzünün oluşum noktası.
• Kelimedeki diğer ünsüzler yani çevre şartları.

Birinci nokta ünlü ile başlayan kelimelerin, diğer ikisi ise ünsüzle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi kurallarını tespit etmek için kullanılabilir. Pekiştirme hecesi konusunda özellikle m ve s ünsüzlerinin p yerine ve r ünsüzünün s yerine kullanılması konusunun açıklanması gerekir.

• Pekiştirmesi yapılan kelimeleri dudak, damak ve diş ünsüzleriyle başlamış olması durumuna göre üç başlık altında incelemek mümkündür.
• Üç listede kullanılabilen pekiştirme hecesini işlemek
• Pekiştirme hecesi içinde m, s ile yapılanların p’li şekilleri olmayanlarını inceleyerek bunun nedenleri üzerinde durmak
• Yukarıdaki üç maddeye göre her liste için asli pekiştirme ünsüzünü tespit etmek; böylece asli pekiştirme hecesi ve alternatif pekiştirme hecesini tanımak

Konuyu ele alırken hareket noktamız yukarıdaki özellikler olacaktır.

• 2.1. Dudak ünsüzüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi alternatifsiz olarak m veya s ünsüzü ile yapılır. Yani dudak ünsüzü ile başlayan kelimeler için alternatif hece söz konusu değildir. Bu durum aslında söz konusu sistemi anlamamız için bu örneklerin iyi bir hareket noktası olabileceğini de gösteriyor.

Dudak ünsüzü ile başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi örnekleri iki başlık altında toplanabilir ve kısaca şöyledir:

• 2.1.1. Dudak ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunan kelimelerin pekiştirme hecesi m ünsüzü ile yapılır. Tespit edebildiğimiz örnekleri şunlardır:

Tabloda da görüldüğü gibi dudak ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunan sıfatların pekiştirme heceleri şunlardır: bam-, bem- , bom-, bum-, pim-.  (Belirttiğimiz kural dışında kalan örnek: bom Kurala göre kelimenin pekiştirme hecesinin s ile yapılması gerekirken m ile yapılmıştır. Bu kelimenin tek heceli olması ve k ünsüzü ile bitmesi dikkat çekiyor.)  Bu hecelerde bir dudak ünsüzü olan m ünsüzü bir başka dudak ünsüzü olan ve bu yapının ana aktörü olan p’ye tercih edilir. Çünkü pekiştirme örneği kelimeler b veya p ile başlıyor. Türkçede söz konusu bu kapalı hecelerle (bam-, bem-, bom-, bum-, pim-) başlayan kelime bulunmaması yine dikkat çekmektedir.

• 2.1.2. Dudak ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş,  z  ünsüzlerinden  biri bulunmayan kelimelerin pekiştirme hecesi s ünsüzü ile yapılır. Tespit edebildiğimiz örnekleri şunlardır:

Tabloda da görüldüğü gibi dudak ünsüzüyle başlayan ve içerisinde s, ş, z ünsüzlerinden biri bulunmayan sıfatların pekiştirme heceleri şunlardır: bas-, bes-, bos-, bus-, mas-, mos-, pes-. Türkçede söz konusu bu kapalı hecelerle başlayan tek kelime bas- fiilidir. Ancak bas- fiilinin bütün kullanışlarının kapalı heceye dayanmadığını da belirtmek gerekiyor.

• 2.2. Damak ünsüzüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi için durum yukarıdaki başlıklar altında yer alan örneklere göre karışıktır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi damak ünsüzüyle başlayan kelimelerin pekiştirme hecesi asli olarak p ünsüzü ile yapılır. Tablodaki toplam 70 örneğin de p ünsüzü ile yapılan pekiştirme örneği vardır. Ancak burada farklı olan durum örneklerden 13’ünün p’li pekiştirme hecesinin yanı sıra m veya s ünsüzü ile alternatif pekiştirme hecesi (Al.PH) kullanılabilir. İşte bu örneklerde pekiştirme hecesinin yanında alternatif pekiştirme hecesinin kullanılabilmesi açıklanması gereken bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Damak ünsüzüyle başlayan kelimelerin p ünsüzü ile yapılan pekiştirme hecesinin örnekleri ve bunların yanında kullanılabilen alternatif pekiştirme hecesi örnekleri şunlardır:

Please follow and like us: